2012 წლის 25 აპრილს, სომხეთის უსაფრთხოების სახელმწიფო კომიტეტის ოფიციალურ ვებსაიტზე გამოქვეყნდა საგარეო საქმეთა სამინისტროს მიერ გამოქვეყნებული სტატია, რომელიც ეძღვნება სომხეთისა და სომეხი ხალხის როლს დიდ სამამულო ომში, რომელსაც ქვემოთ წარმოგიდგენთ.
სომხეთის ყოველი მეხუთე მკვიდრი იბრძოდა ფრონტზე…
”ფაშიზმის წინააღმდეგ ბრძოლაში, სომხებმა, რიგითიდან მარშალამდე, თავანთი სახელები უკვდავყვეს და შეამკეს დიდებით“.
(გეორგი ჟუკოვი, საბჭოთა კავშირის მარშალი)
სომხეთისთვის, როგორც საბჭოთა ხალხებისთვის, ომი მოულოდნელად დაიწყო. ორ ათწლეულზე ნაკლები იყო გასული იმ განსაცდელიდან, რომელსაც სომხეთი მე –20 საუკუნის დასაწყისში შეეჯახა. ქვეყანამ ახლახან დაიწყო ზალის მოკრებაა და მრეწველობა და სოფლის მეურნეობა იმპულსს იძენდა. სომხეთს უფრო მეტად სჭირდებოდა მშვიდობა და სტაბილურობა. თუმცა, მტერი თავს დაესხა საბჭოთა კავშირს და გუშინდელი სოფლის მოსახლეობა, ინჟინრები, სტუდენტები და მუშები შეუერთდნენ წითელი არმიის რიგებს.
საბჭოთა სომხეთში მობიულიზაციას აღუწერელი ენთუზიაზმით ენთუზიაზმს შეხვდნენ, პატრიოტიზმის ატმოსფერო და სამშობლოს დაცვის მისწრაფება ყველგან იგრძნობოდა. სომხეთის თითქმის ყველა მეხუთე მკვიდრი ფრონტზე წავიდა. მთელი ომის განმავლობაში, სომხეთის სსრ 300 ათასზე მეტი ჯარისკაცი იქნა მობილიზებული საბჭოთა არმიის რიგებში, ამას დაემატა კიდევ 200 000 სომეხი, რომლებიც სხვადასხვა რესპუბლიკებიდან იქნენ გაწვეულები. წითელი არმიის რიგებში სომხები იბრძოდნენ საზღვაო და სახმელეთო ჯარებში, მექანიზებულ და უკანა დივიზიებში, ავიაციასა და კავალერიაში. 100 000-ზე მეტი სომეხი ირიცხებოდა ანტი-ჰიტლერული კოალიციის ქვეყნების ჯარებში, მათი უმეტესობა საფრანგეთის ჯარში, ხოლო თითქმის 20 000 აშშ-ს ჯარში. 200 000 – ზე მეტი სომეხი, სომხეთის მოსახლეობის 1/7-ით არ დაბრუნებულა ომიდან.
დიდ სამამულო ომში მონაწილეობა მიიღო ექვსმა სომურმა ეროვნულმა დივიზიბმა, რომელთაგან ხუთი ჩამოყალიბდა ომის დაწყებისთანავე. 76-ე არტილერისტთა დივიზია (ვოროშილოვის ორდენის, წითელი დროშის ორდენის , ვიტებსკის 51-ე გვარდიის, ლენინის ორდენის კავალერი) ჩამოყალიბდა 1922 წელს ერევანში. დივიზიაში თავიანთი საბრძოლო გზა განვლეს მარშლებმა ოვანეს ბაღრამიანმა და ჰამაზასპ ბაბაჯანიანმა. ომის დასაწყისში დივიზიას სპეციალური მისიები ჰქონდა ირანში, შემდეგ კი გაიარა სამხედრო გზა სტალინგრადიდან ბალტიის ფრონტამდე და ბელორუსისკენ, გაათავისუფლა დაახლოებით ათასი დასახლებული პუნქტი.
ცნობილი 89-ე თამანიანის წითელი დროშის ორდენოსანი, წითელი ვარსკვლავის ორდენოსანი საარტილერიო დივიზია ჩამოყალიბდა ერევანში 1941 წელს. დივიზიამ დაიწყო თავისი სამხედრო მოქმედებები კავკასიონის ფერდობებზე, მონაწილეობა მიიღო სევასტოპოლის, ბალაკლავას, ქერჩის განთავისუფლებაში. თამანის ნახევარკუნძულზე გამოჩენილი გმირობის გამო, დივიზიას დაარქვეს “თამანიანი”. მთელი ომის განმავლობაში, თამანიანელებმა გაათავისუფლეს 900-ზე მეტი დასახლებული პუნქტი. გენერალ-მაიორი ნვერ საფარიანის მეთაურობით, 89-ე დივიზია იყო პირველი, ვინც გადალახა სსრკ-ს საზღვარი, რომელმაც პოლონეთის ტერიტორიის გავლით გაზაფხულზე შევიდა მესამე რაიხის დედაქალაქში. დივიზიას მიენიჭა კუტუზოვის მეორე ხარისხის ორდენი ბერლინში გერმანიის გარნიზონის დამარცხებისთვის. ბალაკლავაში, სადაც ამჟამად 89-ე დივიზიის მებრძოლთა საძმო საფლავია საბჭოთა ეპოქაში აღიმართა თამანიანელების ხსოვნის უკვდავსაყოფი ობელისკი.
1941 წელს ქერჩისთვის გამართულ ბრძოლებში მონაწილეობდა 390-ე სომხური საარტილერიო დივიზია. დივიზიის მებრძოლები გამოირჩეოდნენ გამბედაობით და გამძლეობით.
408-ე საარტილერიო დივიზიის მებრძოლები იბრძოდნენ ნოვოროსიისკსა და ტუაპესში. 1942 წელს ალყის დროს დივიზიამ შეძლო მტრის წინააღმდეგობის დაძლევა და ალყის გარღვევა. დივიზიამ გამარჯვება იზეიმა ელბაში.
409-ე კიროვოგრადიან-ბრატისლავიანის საარტილერიო დივიზია დაარსდა 1941 წელს. 1942 წლის დეკემბრამდე დივიზია იცავდა სახელმწიფო საზღვარს თურქეთის მონაკვეთზე, შემდეგ კი მონაწილეობა მიიღოს ჩეჩნეთ-ინგუშეთის, სტავროპოლისა და კრასნოდარის ბრძოლებში. დივიზიამ მონაწილეობა მიიღო უნგრეთის განთავისუფლებაში. ომის დასასრულს დივიზიის მებრძოლები ვენაში შევიდნენ საზეიმო აღლუმით.
261-ე საარტილერიო დივიზია ჩამოყალიბდა 1942 წელს შემოდგომაზე, მას დაევალა საბჭოთა კავშირ -თურქეთის საზღვრის დაცვა.
ეროვნული სამხედრო ნაწილების ფორმირებასთან ერთად, სომხეთის ტერიტორიაზე შეიქმნა 8 დივიზია. გარდა ამისა, დიდი სამამულო ომის დროს, 85000-ზე მეტმა ახალწვეულმა გაიარა სამხედრო მომზადება სომხეთში. იმის გამო, რომ სომხეთი სასაზღვრო ზონად ითვლებოდა და მისი საზღვრით გადიოდა სახელმწიფო საზღვრის მნიშვნელოვანი ნაწილი, განსაკუთრებული ყურადღება გამახვილდა პერსონალის მომზადებაზე, რაც მიზნად ისახავდა მტრის სავარაუდო შემოჭრის ალბათობის შემცირებას.
ფაშისტური დამპყრობლების წინააღმდეგ გმირულად მებრძოლი სომეხი ჯარისკაცები მონაწილეობდნენ დიდი სამამულო ომის ყველა მთავარ შეტაკებასა და სამხედრო ოპერაციაში. ათასობით სომეხი ჯარისკაცი მოსკოვის თავდაცვის პროცესში იყო ჩართული, ხოლო საბჭოთა კავშირის მომავალი მარშალი ოვანეს ბაღრამიანი სათავეში ჩაუდგა სამხრეთ-დასავლეთის ფრონტის მარჯვენა მხარეს განლაგებულ ოპერატიული ჯგუფის შტაბს.
სომხური დივიზიები და სომეხი მებრძოლები გამარჯვებულის ალღუმით შევიდნენ ევროპაში, როგორც საბჭოთა ძალების ნაწილმა, გაათავისუფლეს ქვეყნები და ხალხები ფაშისტური უღლისგან. ბევრმა დაასრულა თავისი დიდებული მოგზაურობა ვარშავაში, პრაღასა და ვენაში. ცნობილმა თამანიანის დივიზიის მებრძოლებმა ბერლინის დაპყრობა აღნიშნეს, განადგურებული რაიხსტაგის კედლების ქვეშ ეროვნული “ქოჩარის” ცეკვით.
ომის დროს სომეხმა ერმა საბჭოთა კავშირს 5 მარშალი მისცა: საბჭოთა კავშირის მარშალი ჰოვანეს ბაგრამიანი, საბჭოთა საზღვაო ძალების ადმირალი ივანე ისაკოვი (ოვანეს ისაჰაკიანი) საბჭოთა შეიარაღებული ძალების მარშალი ჰამაზასპ ბაბაჯანიანი, სომხეთის საჰაერო ძალების გენერალი სერგეი ხუდიაკოვი.
ომში მონაწილეობისთვის 66000-ზე მეტ სომეხს მიენიჭა სხვადასხვა სახელმწიფო ჯილდო. 107 ჯარისკაცს და ოფიცერს მიენიჭა საბჭოთა კავშირის გმირის წოდება. გმირის წოდება ორჯერ მიენიჭათ ჰოვანეს ბაღრამიანს და ნელსონ სტეპანიანს. 27 სომეხი გახდა დიდების ორდენის კავალერი. სომხეთი ომის დროს საბჭოთა კავშირის გმირების რაოდენობით მე -6 ადგილზეა.
