სსრკ ცდილობდა სევრის ხელშეკრულების დებულებებით – ვილსონის სამართლებრივი განაჩენით განსაზღვრული ტერიტორიების „დაუფლებას“. ისტორიკოსი

ისტორიკოსი რუბენ შუხიანი წერს: „საინტერესო რუკა. სსრკ ტერიტორიული პრეტენზიები თურქეთს მე-2 ომის შემდეგ

ისტორიის ყოვლისმომცველი ცოდნა აუცილებელია, რათა შევძლოთ სხვადასხვა ფაქტებისა და მოვლენების გაერთიანება ჩვენთვის საინტერესო ისტორიული რეალობის სრული, ობიექტური სურათის პოვნაში.

1945 წლის 19 მარტს, როდესაც ნაცისტური გერმანიის მარცხი წინასწარ იყო განსაზღვრული – და ევროპაში მეორე ომი დასასრულს უახლოვდებოდა, სსრკ-მ გააუქმა 1925 წლის 17 დეკემბერს დადებული საბჭოთა კავშირ-თურქეთის ხელშეკრულება, რომელიც სხვათა შორის ამ მომენტში ერთადერთი იყო მსგავსი ფორმატით და რომელმაც ფაქტობრივად შეცვალა 1921 წლის მოსკოვის რუსეთ-თურქეთის ხელშეკრულება. სსრკ-ს ოფიციალურ განცხადებაში ნათქვამი იყო:

 „მეორე მსოფლიო ომის წლებში მომხდარი ღრმა ცვლილებების შედეგად, ეს შეთანხმება აღარ შეესაბამება ახალ ვითარებას და მას სერიოზული გაუმჯობესება სჭირდება“.

სსრკ-ს საგარეო საქმეთა მინისტრმა მოლოტოვმა აცნობა თურქეთის ელჩს მოსკოვში სარპერს, რომ აუცილებელი იყო ცვლილებების შეტანა სსრკ-თურქეთის საზღვარსა და ბოსფორისა და დარდანელის სამართლებრივი სტატუსის საკითხში. როდესაც სარპერმა ჰკითხა, ეხებოდა თუ არა „ზოგიერთი ცვლილება“ თურქეთის აღმოსავლეთ ოლქებს, ყარსსა და არდაჰანს, მოლოტოვმა დაადასტურა: „დიახ, ვგულისხმობ ყოფილი უსამსართლობის გაუქმებას“. თურქეთის ელჩმა მაშინვე უპასუხა, რომ 1921 წლის მოსკოვის ხელშეკრულება საბჭოთა რუსეთს საერთოდ არ ავალდებულებს.

 ასე რომ, საბჭოთა სომხეთის საგარეო საქმეთა მინისტრი საჰაკ კარაპეტიანი, ასრულებს რა კრემლის დავალებას, 1945 წლის აპრილში ამზადებს სამ ვარიანტს თურქეთში სსრკ ახალი საზღვრების გაფართოების საკითხით.

პირველი – სსრკ-ს დაუბრუნდეს ყარსის ოლქის, არდაჰანისა და სურმალუს პროვინცია, სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, აღდგენილ იქნას 1914 წლის რუსეთ-თურქული სახელმწიფო საზღვარი.

მეორე, აღდგენილ იქნას 1878 წლის სან-სტეფანოს ხელშეკრულებით  რუსეთსა და თურქეთს შორის დადგენილი საზღვრები, ანუ ქალაქ ბაიაზეტით, ყარსის რეგიონის გარდა, ალაშკერტის ხეობა დაუბრუნდეს საბჭოთა სომხეთს.

მესამე, ყარსის ოლქიდან, სურმალუს პროვინციისა და ალაშკერტის ხეობის გარდა, დაუბრუნდეს ექვსი სომხური ვილაიეთიდან სამი: კარინი, ვანი და ბითლისი, რომლებიც 1920 წელს გადასცეს სომხეთს – სსრკ-ს 1945 წლის მდგომარეობით მოკავშირეებმა, შეერთებულმა შტატებმა, დიდმა ბრიტანეთმა და საფრანგეთმა.

 ვფიქრობთ, აქ მნიშვნელოვანია ის, რომ მესამე ვერსიით სსრკ რეალურად ცდილობდა, ასე ვთქვათ, „დაუფლებოდა“ სევრის ხელშეკრულებით და ვილსონის გადაწყვეტილების დებულებებით განსაზღვრულ ტერიტორიებს, რაც არ გამოუვიდა, მაგრამ ეს უკვე სხვა ამბავია”.