სტეფანაკერტსა და ბაქოს შორის რუსი სამშვიდობოების შუამავლობით მთიან ყარაბაღში ცეცხლის შეწყვეტის შესახებ მიღწეულ დეკლარაციასთან ერთად, შეხვედრაზე შეთანხმებაც იქნა მიღწეული. ის 21 სექტემბერს აზერბაიჯანის დასახლება ევლახში გაიმართება. არცახის საინფორმაციო შტაბის ცნობით, შეხვედრაზე განიხილება „მთიანი ყარაბაღის შეიარაღებული ფორმირებების დაშლის, სრული განიარაღებისა და რეინტეგრაციის“ საკითხები.
ვინ წავა ელახში არცხიდან აზერბაიჯანულ მხარესთან მოსალაპარაკებლად, წარმომადგენელი იქნება თუ მოლაპარაკების ჯგუფი? ეს ის კითხვებია, რომლებზეც ამჟამად პასუხი არ არის. პოლიტოლოგი არმენ ბადალიანის თქმით, დღევანდელ პირობებში მომლაპარაკებლის პიროვნება აღარ არის მნიშვნელოვანი.
„ბუნებრივია, ყარაბაღის მხარე უკვე დამარცხებული მხარეა, მას არ შეუძლია წინააღმდეგობა გაუწიოს აზერბაიჯანულ ჯარს, არც სომხეთის დახმარებაა და იქ მცხოვრებნი უბრალოდ ან დაეთანხმებიან აზერბაიჯანის მოთხოვნებს, ან წავლენ. რა თქმა უნდა, აზერბაიჯანს არ სჭირდება ქალებისა და ბავშვების გასვლა შეთანხმებამდე, რადგან ეს ასევე აზიანებს მის იმიჯს, დააყოვნებს მათ და შემდეგ გაუშვებს“.
რა უნდა განიხილოს ევლახში, რეგიონის ექსპერტი არმენ პეტროსიანის აზრით, ირკვევა არცახის საინფორმაციო შტაბის მიერ გამოქვეყნებული განცხადებიდან.
„ფაქტობრივად, ჩვენ მოწმენი ვართ, თუ როგორ ხდება აზერბაიჯანული დღის წესრიგის რეალიზება მთიანი ყარაბაღის პრობლემის მოგვარების შესახებ, უბრალოდ ძალის პირდაპირი გამოყენების საფრთხის ქვეშ. უბრალოდ, ევლახში მოლაპარაკებები იქ ალბათ შუალედური წერტილია. ანუ, თუ ერთბაშად არ ვიტყვით სრულ კაპიტულაციას, თუნდაც იმ მცირე სუვერენიტეტის ეტაპობრივად დათმობა მთიანი ყარაბაღის მიერ, ეტაპობრივად“.
სტეფანაკერტსა და ბაქოს შორის დიალოგის დაწყების მოწოდებები ზაფხულიდან გახშირდა. პოლიტიკური კომენტატორი თათულ ჰაკობიანი მის ხელთ არსებული ინფორმაციის საფუძველზე ამტკიცებს, რომ 10 დღის წინ მთიან ყარაბაღს უკეთესი შეთავაზება ჰქონდა, ვიდრე ეს ევლახში იქნება. ამბობს, რომ დღეების განმავლობაში მიანიშნებდა მის მიღების აუცილებლობაზე, მაგრამ დღეს უფრო ღიად შეუძლია ისაუბროს.
„აზერბაიჯანიდან იყო შემოთავაზება მძიმე ტექნიკის თაობაზე არცახში ან რაც დარჩა 2020 წლის ომის შემდეგ, ბევრი არ გვქონდა, შეთანხმება იყო მიღწეული, რომ ეს სამხედრო ტექნიკა, მძიმე ტექნიკა რუსებისთვის გადაეცათ. 10 დღის წინ, კომპრომისული წინადადებაც გაკეთდა, რომ მთიან ყარაბაღში პოლიციისა და სამაშველო სამსახურისგან შეიქმნას რაღაც ეროვნული გვარდია, ახლა ჩვენ ვერც ამას მივიღებთ.”
სომხეთი ახლა სახიფათოდ მიიჩნევს ცეცხლის შეწყვეტის განცხადების მეორე პუნქტში გაკეთებულ ფორმულირებებს. ერევნის ოფიციალური განცხადებების საპირისპიროდ, რომ არცახში არ არის სრ შეიარაღებული ძალები, გავრცელებული განცხადებაში ასეთი სტრიქონებია: ციტატა: „მხარეები შეთანხმდნენ სომხეთის შეიარაღებული ძალების დარჩენილი დანაყოფებისა და სამხედრო მოსამსახურეების გაყვანაზე და მთიანი ყარაბაღის შეიარაღებული ძალების დაშლასა და სრულ განიარაღებაზე“.
არმენ პეტროსიანის ექსპერტიზის შეფასებით, ასეთი ფორმულირების 3 შესაძლო მიზეზი არსებობს.
„პირველი არის მისი გამოყენება, როგორც ზეწოლის ბერკეტი სომხეთის წინააღმდეგ, მეორე არის სომხეთის ჩათრევა მასში შესაძლო დაპირისპირების შემთხვევაში და მესამე, შესაძლოა, ფსიქოლოგიურიც, როგორც აზერბაიჯანის სომხეთზე გამარჯვების დამადასტუებელი, პროპაგანდისტული მიზნებისთვის გამოსაყენებელი განცხადება“.
ამ ეტაპზე ბევრი ანალიტიკოსი დარწმუნებულია, რომ აზერბაიჯანის ამბიციები ამით არ დასრულდება. შემდეგი ეტაპი მაშინ დაიწყება, როდესაც ე.წ. „მშვიდობის დღის წესრიგი“ განხორციელდება ან უფრო ადრე.
მის იმპულსებზე საუბრობს პოლიტოლოგი ტიგრან გრიგორიანი.
„მთიაი ყარაბაღის შეწირვით სომხეთის სუვერენიტეტის გადარჩენის იდეა სულ მცირე ერთი წელია არსებობს, მაგრამ ესეც არ ხდება. ყოველთვის ვერ დაზოგავ რაღაცას დათმობებით. არ არსებობს გარანტიები, რომ სომხეთის ტერიტორიული მთლიანობაც კი შენარჩუნდება. გუშინ ვნახეთ ერდოღანის განცხადება „ზანგეზურის დერეფნის“ შესახებ. აზერბაიჯანმა, როგორც ჩანს, ოდნავ შეარბილა თავისი პოზიცია ამ საკომუნიკაციო გზაზე და ჩვენ ვნახეთ, რომ ბოლო დროს გავრცელდა განცხადებები, რომ სომხეთი დაზარალდება, თუ ის არ მიიღებს ამ ვარიანტს, მაგრამ თურქეთს, როგორც ჩანს, აშკარა მიზანი აქვს და როგორც ჩანს, რუსეთსაც აქვს. გაუგებარია, როგორ უნდაგაუძლოს ხელისუფლებამ ამ სახის ზეწოლას“.
მთიანი ყარაბაღის წინააღმდეგ გაჩაღებულ ომთან დაკავშირებით, ანალიტიკოსები ხშირად საუბრობენ „რუსულ კვალზე“. თუ წარსულში ეს კეთდებოდა ვარაუდების დონეზე, მაშინ ტიგრან გრიგორიანის თქმით, ბოლო რამდენიმე დღის მოვლენები უკვე ამას ამტკიცებს.
„სამშვიდობო მისიის მიერ გამოვლენილი პასიურობა, მოსკოვიდან მომდინარე ყველა განცხადება სხვადასხვა დონეზე, ყველა კომენტარი კრემლის არაოფიციალური რუპორებიდან, სხვადასხვა მუქარა სომხეთის წინააღმდეგ, ეს ყველაფერი იმაზე მეტყველებს, რომ დიახ, რუსეთი თითქოს ცდილობს მიაღწიოს ძალაუფლების ცვლილებას სომხეთში ამ მოქმედებით, ანუ, ის ფიქრობს, რომ თუ ეს ტრაგედია მოხდება მთიან ყარაბაღში, სომხური საზოგადოება პირველ რიგში ყველა მოთხოვნას ხელისუფლებას წაუყენებს. სომხეთის ხელისუფლებას თავისი პასუხისმგებლობის დიდი წილი ეკისრება, მაგრამ რუსებს უნდა ესმოდეთ, რომ თუ ჩვენ დავკარგავთ მთიან ყარაბაღს, რუსეთის პოზიციები აქ უკვე საფრთხის ქვეშაა. თუ რუსეთი ვერ უზრუნველყოფს მინიმუმ სომხური არცახის არსებობას, მაშინ საერთოდ, რისთვის სჭირდება სომხეთს ასეთი მოკავშირე?
იმავე ჯაჭვურ მოვლენებს პროგნოზირებს პოლიტოლოგი არმენ ბადალიანიც, რადგან ის რუსეთის ფედერაციის ყოფნას მთიან ყარაბაღში სამშვიდობოების სახით, სომხეთში კი მესაზღვრეების სახით ერთი სისტემის სხვადასხვა დეტალად მიიჩნევს.
სამართლიანობისთვის, ანალიტიკოსები ხაზს უსვამენ, რომ საერთაშორისო თანამეგობრობამ, დასავლეთის მიერ წარმოდგენილმა, პრაქტიკული ვერაფერი გააკეთა იმისთვის, რომ უზრუნველყოსმთიანი ყარაბაღის მოქალაქეების უსაფრთხოება და უფლებები, რათა მათ მიერ გამოცხადებული 3 პრინციპის საფუძველზე მოგვარებულიყო მთიანი ყარაბაღის პრობლემა.
