100 ათასი სომეხი, მთიანი ყარაბაღის მთელი მოსახლეობა, იძულებული გახდა დაეტოვებინა სახლები და რეგიონები. ამის შესახებ სომხეთის სარჩელის წარმომადგენელმა ერთ-ერთმა ადვოკატმა ლოურენს მარტინმა საერთაშორისო სასამართლოში აზერბაიჯანის წინააღმდეგ სომხეთის საჩივრის განხილვისას განაცხადა.
მისი თქმით, მათ ეს აზერბაიჯანის „რკინის მუშტის“ დარტყმით გააკეთეს. „ალიევმა თქვა, რომ სომხები არიან ძაღლები, რომლებიც უნდა განდევნონ მთიანი ყარაბაღიდან. მთიანი ყარაბაღის ეთნიკურმა სომხებმა კარგად იციან აზერბაიჯანის ეს პოლიტიკა, სადაც ბავშვებს აკვანიდან ასწავლიან სომხების სიძულვილს. სასკოლო სახელმძღვანელოებში წერენ, რომ სომხები უნდა სძულდეს და მათ ძარღვებში ეშმაკის სისხლი მიედინება“.
მაგალითად, მან მოიყვანა სომეხი ჯარისკაცის მკვლელობა აზერბაიჯანელი ოფიცრის რამილ საფაროვის მიერ ბუდაპეშტში ნატოს წვრთნების დროს. საფაროვმა ის ნაჯახით მოკლა და კიდევ ერთი სომეხი ოფიცრის მოკვლა სცადა. „ალიევმა დააჯილდოვა და 8 წლის ხელფასი მისცა. ახლა ის იქ არის მაგალითი და გმირი“, – თქვა ლოურენსმა.
მან სასამართლოს მოუწოდა, გამოიკვლიოს 44-დღიანი ომის დროს სომხების ხოცვა-ჟლეტის დროს აზერბაიჯანელების კადრები. „სამოქალაქოები და ჯარისკაცები დასცინოდნენ სომხების ცხედრებს, ბაქოში შეიქმნა სომხების რასისტული გამოსახულებით პარკი… მართალია აზერბაიჯანი დაჰპირდა სომხებს ოკუპირებულ ტერიტორიებზე დაბრუნების შესაძლებლობას, ეს არ მოხდა. მეტიც, ლაჩინის დერეფანში კიდევ რამდენიმე სოფელი სომხებისგან დაიცალა. აზერბაიჯანმა მარკაც კი გამოსცა ყარაბაღის სომხებისგან „დეზინფექციის“ შესახებ. უახლესი მოვლენები პროცესის კულმინაციაა. ამას წინ უძღოდა ბლოკადა…
მან შეახსენა, რომ აზერბაიჯანმა არ შეასრულა სასამართლოს წინა გადაწყვეტილება ლაჩინის დერეფნის შეუფერხებლად გავლის თაობაზე. საერთაშორისო საზოგადოება აგრძელებდა დაგმობას, ბაქო კი განაგრძობდა ბლოკადას. 15 ივნისის შემდეგ ნებისმიერი ტვირთის გადაზიდვა აიკრძალა, რადგან სომხეთმა არ დაუშვა საგუშაგოზე აზერბაიჯანის დროშის განთავსება. მაშინ აზერბაიჯანელებმა წითელი ჯვრის საერთაშორისო კომიტეტი კონტრაბანდაში დაადანაშაულეს. შედეგად, სომხურ მოსახლეობას ივნისის შუა რიცხვებიდან სექტემბრის შუა რიცხვებამდე საკვები და მედიკამენტები საერთოდ არ მიუღია.
აზერბაიჯანმა გაზისა და ელექტროენერგიის მიწოდება შეწყვიტა. საერთაშორისო საზოგადოება განაგრძობდა დაგმობას. აზერბაიჯანელი ჯარისკაცები საზღვრისპირა ველებზე აგრძელებდნენ სროლას სოფლის მცხოვრებთა მიმართულებით. სასოფლო-სამეურნეო სეზონის ყველაზე ცხელ მომენტში აქტიურად ისროდნენ მოსავლის აღების ჩასაშლელად.
18 სექტემბერს ისეთი ვითარება იყო, რომ იყო შიმშილისგან სიკვდილი. საკვების მარაგი ცუდად იყო განაწილებული. რიგში მყოფ ბევრ ადამიანს პური არ ყოფნიდა. პაციენტები იღუპებოდნენ მედიკამენტების ნაკლებობის გამო, იყო მრავალი აბორტის შემთხვევა. 18 სექტემბერს წითელი ჯვრის საერთაშორისო კომიტეტს და რუსეთის სამშვიდობო ძალებს მიეცათ ჰუმანიტარული ტვირთის შემოტანის უფლება ლაჩინისა და აღდამის გავლით. მას მთელი მსოფლიო მიესალმა. იყო განცდა, რომ საკითხის მოგვარება შეიძლებოდა. თუმცა, 19 სექტემბერს აზერბაიჯანმა დაიწყო აგრესია და მას “ანტიტერორისტული ოპერაცია” უწოდა.
წინა ორი თვის განმავლობაში აზერბაიჯანი სომხების მხრიდან სავარაუდო დარღვევებს გაყვიროდა. სომხური მხარე იტყობინება, რომ ბაქომ თავდასხმისთვის საინფორმაციო ბაზა შექმნა. რუსეთის სამშვიდობო ძალების ანგარიშებში მსგავსი რამ არ იყო. ეს ყველაფერი იმაზე მეტყველებს, რომ აგრესია საგულდაგულოდ იყო მომზადებული.
აზერბაიჯანმა დაბომბა მშვიდობიანი ქალაქები და სოფლები, ნება არ დართო ჟურნალისტებს შესვლა, საინფორმაციო ვაკუუმი შექმნა. აგრესიის დროს ბავშვები და ქალები დაიღუპნენ. დაფიქსირებულია წამებისა და დასახიჩრების შემთხვევები. ოჯახები დაშორდნენ, ხალხმა ღამე სარდაფებსა და ქუჩებში, თავშესაფრებში გაათია. ბევრმა თავშესაფარი იპოვა რუსული სამშვიდობო ძალების ბაზაზე“.
მან თავის გამოსვლას თან ახლდა სოციალური მედიის დემონსტრირება, თუ როგორ განმარტავენ აზერბაიჯანელები დაკარგული სომეხი ბავშვების ძებნას.
„სომხების გაქცევა ქაოსური იყო. ხალხს არ შეეძლო რაიმე ნივთის და ქონების აღება. საცობი 75 კილომეტრზე იყო გადაჭიმული. იქ ბევრი მოხუცი დაიღუპა. საგუშაგოზე აზერბაიჯანელმა სამხედროებმა სომხებს შეურაცხყოფა მიაყენეს და “რუხი მგლების” ნიშანი აჩვენეს.
25 სექტემბერს აფეთქდა საწვავის ავზი. დაიღუპა 170 ადამიანი, ასობით დაშავდა. ზოგმა დახმარება მიიღო რუსული სამშვიდობო ძალებისგან, ნაწილი კი სომხეთში გადაიყვანეს. ბევრი გარდაიცვალა სამედიცინო დახმარების არარსებობის გამო. ასი ათასზე მეტი ლტოლვილი. სომხეთისთვის, რომლის მოსახლეობაც 3 მილიონზე ნაკლებია, ეს ძალიან რთული პრობლემაა. გასათვალისწინებელია ისიც, რომ წარსულში ბევრი ლტოლვილი უკვე გახდა ლტოლვილი აზერბაიჯანის ბრალით.
ექსპერტების თქმით, ინციდენტის შედეგად ბევრ ბავშვს აწუხებს ფსიქოლოგიური პრობლემები. აზერბაიჯანი აცხადებს, რომ სომხები ნებაყოფლობით წავიდნენ. ამას ალბათ შუადღისას გავიგებთ. მაგრამ აზერბაიჯანის შემთხვევაში ყოველი განცხადება ერთგვარი აღიარებაა. ასიათასობით ადამიანმა დატოვა სახლები და წავიდა უმიზეზოდ? ძნელი დასაჯერებელია.
რომელი საღად მოაზროვნე ადამიანი გადაწყვეტს დარჩეს იმ რეჟიმის ქვეშ, რომელიც ავრცელებს სიძულვილს სომხების მიმართ? აზერბაიჯანში უყვართ ყველა მოქალაქის უფლებების დაცვისა და სომეხ ხალხთან პრობლემების არარსებობის შესახებ ალიევის განცხადებები.
ეს არის ის, ვინც სომხებს მტრებს უწოდებდა. მაშასადამე, მსოფლიოს შეუძლია ალიევს არ დაუჯეროს.
სომხებმა სწორად მოიქცნენ მთიანი ყარაბაღი რომ დატოვეს. აზერბაიჯანის ხელისუფლებამ 8 ყოფილი თანამდებობის პირი, მათ შორის 3 პრეზიდენტი დააკავა. კიდევ 300 იძებნება.
აზერბაიჯანმა სტეფანაკერტის ერთ-ერთ ქუჩას სომხების გენოციდის ერთ-ერთი არქიტექტორის, ენვერ ფაშას სახელი დაარქვა, მის პატივსაცემად. აზერბაიჯანელი ჯარისკაცები ფორმაზე ატარებენ სამკერდე ნიშანს, რომელზეც ენვერის გამოსახულებებია და წარწერა: „სომეხო, ნუ გარბიხარ, მაინც მოკვდები, მაგრამ დაღლილი“.
სომხური სიმბოლოები ნადგურდება, ჯვრები ფეთქდება, მონასტრები იბომბება, მაგალითად, სოფელ ჩარექტარში აზერბაიჯანმა უკვე აქტიურად დაიწყო მთიანი ყარაბაღის დასახლება.
თუმცა გაეროს მისიას სახლების დაბომბვის კვალი არ უნახავს. ზოგადად, რთულია ამას მისია ვუწოდოთ. დღეზე ნაკლები იყო მთიან ყარაბაღში და არაფრის გარკვევის საშუალება არ ჰქონდა. აშკარაა, რომ ეს ბაქოში მისიის კოორდინატორის შემოქმედებითი საქმიანობის შედეგია. ვინ და როგორ აირჩია ქალაქში მოსანახულებელი ადგილები? მათ თავად აღიარეს, რომ შეზღუდული არიან მოძრაობაში“.
