2023 წლის პოლიტიკურ ლექსიკაში ერთ-ერთი ყველაზე ხშირად გამოყენებული ფრაზაა „მშვიდობის ხელშეკრულება“. უკვე მეორე წელი მთავრდება იმ მოლოდინით, რომ სომხეთსა და აზერბაიჯანს შორის დოკუმენტი გაფორმდება. მოლოდინი ჯერ არ გამართლდა. მთელი წლის განმავლობაში არა მხოლოდ პოლიტიკოსები და ანალიტიკოსები, არამედ რიგითი მოქალაქეებიც მიჰყვებოდნენ სამშვიდობო დღის წესრიგის „ევოლუციას“, რომელიც შეუფერხებლად მოძრაობს 2023 წლიდან 2024 წლამდე.
სამშვიდობო მოლაპარაკებები თუ მრავალუცნობიანი განტოლება? რამდენი გვერდისგან შედგება შეთანხმება, რა პუნქტები და შინაარსი ექნება მას, როდის იქნება მზად ხელმოწერისთვის და, საბოლოო ჯამში, მოუტანს თუ არა რეგიონს მოსალოდნელ მშვიდობას? ეს ის კითხვებია, რომლებზეც პასუხი 2023 წელს ვერ მივიღეთ.
წლის მოლაპარაკებები რიცხვებში გამოიხატება შემდეგნაირად:
- ფაშინიან-ალიევის 6 პირისპირ შეხვედრა, მირზოიან-ბაირამოვის 2 შეხვედრა ოთხდღიანი მოლაპარაკებებით
- ერევანსა და ბაქოს შორის შეთავაზებების გაცვლის 7 რაუნდი
- დაახლოებით 70 პროცენტი შეთანხმებულია მოლაპარაკების დოკუმენტის შინაარსზე
- აზერბაიჯანის მხრიდან საკვანძო შეხვედრებზე მინიმუმ 2 უარი
- ორი შეხვედრა რუსეთის ფედერაციის ტერიტორიაზე.
მიმდინარე წლის განმავლობაში სომხეთის პრემიერ-მინისტრი და აზერბაიჯანის პრეზიდენტი ექვსჯერ შეხვდნენ. ბოლო შეხვედრა იყო არაფორმალური კონტაქტები პეტერბურგში, წლის ბოლომდე ხუთი დღით ადრე. წლის დასაწყისში კი, თებერვალში, მათ შორის მოლაპარაკებები მიუნხენის უსაფრთხოების კონფერენციის ფარგლებში გაიმართა, რომელშიც მონაწილეობა მიიღო აშშ-ის სახელმწიფო მდივანმა ენტონი ბლინკენმა. მაისში ფაშინიანი და ალიევი ევროპის საბჭოს ხელმძღვანელს, შარლ მიშელს და რუსეთის პრეზიდენტს, ვლადიმირ პუტინს, შესაბამისად, ბრიუსელში და მოსკოვში შეხვდნენ. ივნისში ჩარლზ მიშელი, გერმანიის კანცლერი ოლაფ შოლცი და საფრანგეთის პრეზიდენტი ემანუელ მაკრონი შეუერთდნენ მოლდოვაში სომხეთისა და აზერბაიჯანის ლიდერებს შორის მოლაპარაკებებს. ბოლოს ფაშინიანი და ალიევი 2023 წლის 15 ივლისს ბრიუსელში შეხვდნენ.
ამ სერიის პირველ შეხვედრებზე სომხეთის პრემიერ-მინისტრი საუბრობდა აზერბაიჯანის მიერ ლაჩინის დერეფნის უკანონო ბლოკადაზე.
ბრიუსელში 14 მაისის შეხვედრა გარდამტეხი იყო განცხადებების თვალსაზრისით. სომხეთის პრემიერ-მინისტრ ნიკოლ ფაშინიანს, აზერბაიჯანის პრეზიდენტ ილჰამ ალიევსა და ევროპული საბჭოს პრეზიდენტს ჩარლზ მიშელს შორის სამმხრივი შეხვედრა 4 საათს გაგრძელდა. ამის შემდეგ ჩარლზ მიშელმა განცხადება გაავრცელა, რომ მხარეები შეთანხმდნენ, რომ ოქტომბრის ბოლოს ბრიუსელში შეხვდნენ და მოლაპარაკებას აწარმოონ 3 პრინციპის საფუძველზე: ტერიტორიული მთლიანობის ორმხრივი აღიარება მკაფიო ციფრული ასახვით, დემარკაცია 1991 წლის ალმათის დეკლარაციაზე დაყრდნობით და ტრანსპორტის განბლოკვა ქვეყნების სუვერენიტეტისა და იურისდიქციის თანაბარი პირობებით.
ამ შეხვედრამდე 10 დღით ადრე აშშ-ის ქალაქ არლინგტონში დასრულდა სომხეთისა და აზერბაიჯანის საგარეო საქმეთა მინისტრების არარატ მირზოიანისა და ჯეიჰუნ ბაირამოვის ოთხდღიანი მოლაპარაკებები, რომლის დასასრულს ამერიკულმა მხარემ განაცხადა, რომ ერევანი და ბაქო შეთანხმდნენ ხელშეკრულების კიდევ რამდენიმე მუხლზე.
სექტემბერში არცახში განხორციელებული სამხედრო აგრესიის და არცახის მაცხოვრებლების იძულებითი დეპორტაციის შემდეგ, აზერბაიჯანმა უარი თქვა დასავლურ პლატფორმებზე დაგეგმილ შეხვედრებზე. ბაქომ გააუქმა ოქტომბრის ბოლოს დაგეგმილი ფაშინიან-მიშელ- ალიევის შეხვედრა. ოქტომბრის დასაწყისში აზერბაიჯანის პრეზიდენტი არ წასულა გრანადაში ევროპის პოლიტიკური გაერთიანების მესამე კონფერენციაზე. მის ფარგლებში მოსალოდნელი იყო ხუთმხრივი შეხვედრა, რომელზეც პრემიერ-მინისტრი ფაშინიანი დიდ იმედებს ამყარებდა.
„ძალიან მინდა გითხრათ, რომ გრანადაში დოკუმენტის ხელმოწერა მზადდება. მაგრამ სამწუხაროდ, ეს ასე არ არის. რადგან თუ დოკუმენტის გაფორმება იყო დაგეგმილი, ეს ნიშნავს, რომ ჩვენ მივიჩნიეთ, რომ დოკუმენტი შეესაბამება სომხეთის დაბალანსებულ ინტერესებს და მზად ვართ ხელი მოვაწეროთ მას. ჩვენ ვთქვით, რომ სამშვიდობო დღის წესრიგი ჩვენი პრიორიტეტია და გვინდა, რაც შეიძლება მალე მოვაწეროთ სამშვიდობო შეთანხმება აზერბაიჯანთან, მაგალითად, წლის ბოლომდე ან მომავალი წლის დასაწყისისთვის“.
ხუთმხრივი დეკლარაციის ნაცვლად გრანადაში მიიღეს ოთხმხრივი დეკლარაცია მშვიდობის პრინციპების შესახებ. მას ხელი მოაწერეს სომხეთის პრემიერ-მინისტრმა, ევროპის საბჭოს პრეზიდენტმა, საფრანგეთის პრეზიდენტმა და გერმანიის კანცლერმა. ბევრმა ანალიტიკოსმა მიიჩნია აზერბაიჯანის უარი შეხვედრებზე დასწრებაზე იყო წყენის თავიდან აცილების მცდელობა.
2023 წლის განმავლობაში რუსეთის ფედერაციის ტერიტორიაზე ორი შეხვედრა გაიმართა. წლის განმავლობაში სომხურმა მხარემ მოსკოვს მრავალი შეკითხვა გაუგზავნა 9 ნოემბრის დოკუმენტით გაცემული გარანტიის ვალდებულებების შეუსრულებლობასთან, კუხოს- უმოქმედობასთან და სხვა არაპარტნიორულ ნაბიჯებთან დაკავშირებით. სომხური მხარის პრეტენზია წლის განმავლობაში არაერთხელ წარმოადგინა პარლამენტის თავმჯდომარემ ალენ სიმონიანმა.
თუმცა მოლაპარაკების გართულებამ მხარეებს ხელი არ შეუშალა „სამშვიდობო ხელშეკრულების“ 70 პროცენტზე შეტანხმებისთვის მიეღწიათ. წლის განმავლობაში ეს რიცხვი ჟღერდა და თან ერთოდა განმარტება, რომ შეუთანხმებელი საკითხები ყველაზე რთულია.
წლის განმავლობაში მხარეებს შორის წინადადებების გაცვლა მე-7 ტურამდე მივიდა. 25 დეკემბერს ერევანმა ოფიციალურად დაადასტურა, რომ მიიღო ბაქოს ახალი წინადადებები სამშვიდობო ხელშეკრულების პროექტთან დაკავშირებით. დოკუმენტის შემუშავების ონლაინ მუშაობა გასულ წელს დაიწყო აზერბაიჯანის 5-პუნქტიანი წინადადებების საფუძველზე. თუ პროცესს „წინადადება მიღებული – პასუხი გაგზავნილი“ პრინციპით გამოვთვლით, მაშინ მინიმუმ 7-ჯერ დოკუმენტი უკვე გადაგზავნილია ერევნიდან ბაქოში და პირიქით. საგარეო საქმეთა მინისტრის მოადგილე პარუირ ჰოვანისიანი განმარტავს, რომ მაღალი დონის შეხვედრების შეჩერების პარალელურად, პროცესი სხვა ფორმატებშიც გრძელდება.
„სხვადასხვა შესაძლებლობებს გვთავაზობენ შუამავლები, მეტს ვერ დავაკონკრეტებ. ეს ნიშნავს, რომ პროცესი გრძელდება. ყოველივე ამის შემდეგ, ეს პროცესი შედგება არა მხოლოდ მაღალი დონის შეხვედრებისგან, არამედ მზადების, ექსპერტების დონეზე განხილვებისგან.
სომხეთის შიდაპოლიტიკურ სფეროში ხელშეკრულებასთან დაკავშირებით სხვადასხვა მოლოდინი აქვთ. პროცესი ოპოზიციაში ოპტიმიზმს არ იწვევს. ორ საპარლამენტო ოპოზიციურ ფრაქციას, „სომხეთი“ და „მე პატივი მაქვს“ დათქმები აქვთ არა მხოლოდ ხელმოწერის თარიღთან, არამედ დოკუმენტის შინაარსთან მიმართებაში.
არტურ ხაჩატრიანი: „მე მაქვს კონფიდენციალურ დოკუმენტებთან დაშვების ნებართვა მაქვს, მაგრამ მე თვითონ არ მინახავს ეს დოკუმენტი. თუ შევადარებთ ჩვენი ამ ხელისუფლებისა და აზერბაიჯანის ხელისუფლების განცხადებებს, ვფიქრობ, გასაგებია, რაც წერია ამ დოკუმენტში. სიმართლე გითხრათ, არ მგონია, რომ უახლოეს მომავალში რაიმე დოკუმენტს მოაწერენ ხელი. ან ყოველ შემთხვევაში მე ასე მგონია”.
თაგუჰი ტოვმასიანი: „როგორც საზღვრისპირა რეგიონის მკვიდრს, ყველაზე მეტად ამ პლანეტაზე მინდა მშვიდობის დამყარება და ჭეშმარიტად მშვიდ ატმოსფეროში ცხოვრება. მაგრამ რაც უფრო მეტს ლაპარაკობს ხელისუფლება მშვიდობაზე, მით მეტ აგრესიას ვიღებთ მტრისგან“.
რეგიონში მშვიდობის დამყარების მცდელობები ადრე დაიწყო. 1992 წელს სწორედ ამ მიზნით შეიქმნა ეუთოს მინსკის ჯგუფი, მისი საქმიანობის აქტიურ პერიოდში სომხეთში იცვლებოდნენ პრეზიდენტები, განიხილებოდა და შეიცვალა წინადადებების სხვადასხვა პაკეტი, თუმცა სიტუაცია არ შეცვლილა. მოლაპარაკებების პარალელურად, აზერბაიჯანი აგრძელებდა სროლას და 2020 წელს დაარღვია 3 დადგენილი პრინციპიდან ერთ-ერთი, მოთხოვნა ძალის გამოუყენებლობის ან ძალის მუქარის შესახებ.
