2024 წელს სომხეთი ბაქოსა და მოსკოვის ძლიერი ზეწოლის ქვეშ იქნება – ტომ დე ვაალი
Carnegie Endowment-ის წამყვანმა ანალიტიკოსმა ტომ დე ვაალმა გამოაქვეყნა სტატია ფონდის ვებსაიტზე, სადაც ისაუბრა 2024 წელს სომხეთსა და აზერბაიჯანს შორის სამხედრო ოპერაციების განახლების შესაძლებლობაზე. ამის შესახებ წერს NEWS.AM-ი.
როგორც უკრაინაში, ასევე სამხრეთ კავკასიაში 2024 წელი ევროპელი პოლიტიკოსებისთვის საკრიზისო და ამავე დროს საგამოცდო იქნება.
აზერბაიჯანსა და სომხეთთან დაკავშირებით ჩნდება კითხვა, იქნება ეს ომის წელი თუ მშვიდობის. მოლაპარაკებები ორმხრივი სამშვიდობო შეთანხმების შესახებ, რომელიც მოაგვარებს ურთიერთობებს ორ ქვეყანას შორის სამი ათწლეულის კონფლიქტის შემდეგ, გრძელდება, მაგრამ ძალადობის საფრთხე რჩება სამხრეთ სომხეთში და მის გარშემო, რეგიონში, სახელწოდებით სიუნიქი, რომელიც ისტორიულად ცნობილია როგორც ზანგეზური.
13 თებერვალს სომეხმა სამხედროებმა განაცხადეს, რომ სიუნიქის სოფელ ნერქინ ჰანდის მახლობლად აზერბაიჯანული მხარის დაბომბვის შედეგად ოთხი სამხედრო დაიღუპა. ეს არის აზერბაიჯანთან ახლოს მდებარე ტერიტორია, სადაც რუსი მესაზღვრეები ადრე ევროკავშირის სადამკვირვებლო მისიის დამკვირვებლებს მიახლოების საშუალებას არ აძლევდნენ.
მოგებული კარტის უმეტესობა კვლავ აზერბაიჯანის ხელშია. პრეზიდენტი ილჰამ ალიევი 7 თებერვალს მეხუთედ აირჩიეს. ასე თავდაჯერებულად ის არასდროს გამოიყურებოდა. ალიევმა საზოგადოების წინაშე ახალი ლეგიტიმაცია მოიპოვა გასული წლის სექტემბერში მისი სამხედრო გამარჯვებით, როდესაც მისმა ჯარებმა ელვისებური დარტყმით დაიპყრეს მთიანი ყარაბაღი, აიძულეს მთელი სომხური მოსახლეობა გაქცეულიყო და ძალადობრივი გზით დაასრულეს ათწლეულების განმავლობაში მიმდინარე კონფლიქტი.
ყარაბაღის ოპერაციამ დააჩქარა ურთიერთობების გაცივება აზერბაიჯანსა და დასავლეთს შორის, რომელიც ბოლო მომენტამდე ცდილობდა კონფლიქტის მშვიდობიანი მოგვარების მიღწევას. ეს ხდება იმ დროს, როდესაც სომხეთსა და რუსეთს შორის ურთიერთობებში მნიშვნელოვანი ბზარია და ევროკავშირი აფართოებს თანამშრომლობას სომხეთთან.
ალიევის სანდოობა მომდინარეობს ორმაგი დაზღვევის პოლიტიკიდან მის ორ მთავარ მეზობლთან: მჭიდრო ალიანსში თურქეთის პრეზიდენტ რეჯეფ თაიფ ერდოღანთან და ორმხრივად მომგებიანი პარტნიორობა რუსეთის პრეზიდენტ ვლადიმერ პუტინთან. ყურადღება გამახვილებულია ორ ლიდერზე და არა მათ ქვეყნებზე. ძალიან პირადი კავშირები ადამიანებს შორის, რომლებიც საუბრობენ ძალაუფლებისა და ფულის ერთსა და იმავე მაჩოს ენაზე.
დასავლეთის მიერ დაფინანსებული მოლაპარაკებები ბრიუსელსა და ვაშინგტონში გასული ზაფხულიდან შეჩერებულია. რჩება ორმხრივი პროცესი, რომელსაც ხელმძღვანელობენ სომხეთისა და აზერბაიჯანის ეროვნული უსაფრთხოების მრჩევლები, რომლებიც მუშაობენ სამშვიდობო შეთანხმების ტექსტზე. ეს არის სერიოზული პროცესი, რომელმაც კარგი შედეგი გამოიღო 7 დეკემბერს, როდესაც სომეხი ტყვეები გაათავისუფლეს COP-29 კლიმატის სამიტის ბაქოში 2024 წლის ბოლოს ჩატარებაზე სომხეთის ვეტოს მოხსნის სანაცვლოდ.
ორმხრივ სამშვიდობო პროცესს შუამავლების გარეშე აქვს უპირატესობა, რომ ვერც ერთი გარე დღის წესრიგი ან ეგო ვერ დადგება შეთანხმების გზაზე. მაგრამ სომხურի მხარე ასევე შიშობს, რომ ასიმეტრიულ სიტუაციაში ბაქოს შეუძლია დააწესოს თავისი დღის წესრიგი, მოითხოვოს დათმობები და იმუქრებოდეს ძალის გამოყენებით.
გავრცელებული ინფორმაციით, შეთანხმების მიღწევას სამი ძირითადი დაბრკოლება აქვს. ერთ-ერთი მათგანია სომხეთსა და აზერბაიჯანს შორის საზღვრის დემარკაცია, სადაც საბჭოთა ეპოქის რუკები გვთავაზობს განსხვავებულ ინტერპრეტაციას იმის შესახებ, თუ სად უნდა გაივლოს ხაზები.
მეორე საკითხია, რა საერთაშორისო გარანტიები და დავების გადაწყვეტის მექანიზმები იქნება საჭირო შეთანხმების სტაბილურობის უზრუნველსაყოფად. სომხებს უნდათ რაც შეიძლება მეტი საერთაშორისო მხარდაჭერა, აზერბაიჯანელებს კი მინიმალური ჩართულობა.
მესამე საკითხი არის უაღრესად საკამათო საკითხი სომხეთის 43 კილომეტრიან ტერიტორიაზე გრძელი დახურული დერეფნის ან სატრანზიტო გზის გახსნის შესახებ, რომელიც აზერბაიჯანის ძირითად ნაწილს თურქეთის მოსაზღვრე ნახიჩევანის ექსკლავასთან აკავშირებს. აზერბაიჯანი დაინტერესებულია თავისი ტერიტორიის ორი ნაწილის მარშრუტის გაერთიანებით, რომელსაც რაც შეიძლება ნაკლები კონტროლი ექნება სომხეთის მხრივ. სომხეთს არ სურს დათმოს თავისი სტრატეგიულად მნიშვნელოვანი სამხრეთ სასაზღვრო ზონის სუვერენიტეტი და უსაფრთხოება.
მეორე პუნქტში არის დასავლეთის ძლიერი სტრატეგიული ინტერესი ე.წ. ზანგეზურის დერეფნის საკითხში. უსაფრთხოების თვალსაზრისით, აზერბაიჯანი დაჟინებით მოითხოვს, რომ რუსეთის უშიშროების ფედერალური სამსახურის (FSS) მესაზღვრეებმა სარკინიგზო და საგზაო კავშირები დაიცვან. ისინი ეხება 2020 წლის ნოემბრის სომხურ-აზერბაიჯანულ-რუსულ სამმხრივ განცხადებას ცეცხლის შეწყვეტის შესახებ, სადაც ცალსახად არის აღნიშნული, მიუხედავად იმისა, რომ ამ შეთანხმების დანარჩენი ნაწილი უკვე შევიდა ძალაში. იანვარში რუსეთის საგარეო საქმეთა მინისტრმა სერგეი ლავროვმა გაიმეორა, რომ შეთანხმების ეს ნაწილი უნდა შესრულდეს.
თავის მხრივ, სომხური მხარე ცდილობს თავიდან აიცილოს რუსული გავლენა, მათ შორის საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ იქ განლაგებული მესაზღვრეების არსებობა. თუ რუსები იქ აზერბაიჯანის დავალებით დარჩებიან, ეს იქნება სერიოზული სტრატეგიული დარტყმა.
სომხეთში არის ვარაუდი, რომ ბაქოსა და მოსკოვს შორის არსებობს შეთანხმება, რაზეც ანკარა დათანხმდა. ამის დამადასტურებელი სულ მცირე ფაქტობრივი მტკიცებულებები არსებობს. რუსებისთვის სატრანზიტო მარშრუტის კონტროლი დიდი წარმატება იქნებოდა. მათ ოფიციალურად გადაეცემათ კონტროლი რკინიგზის მონაკვეთზე, რომელიც რუსეთსა და ირანს სპარსეთის ყურეს აკავშირებს, პირველად ათწლეულების განმავლობაში.ეს იქნება ჩრდილოეთ-სამხრეთის მთავარი რკინიგზა, რომლითაც რუსეთი შეძლებს ახლო აღმოსავლეთთან კავშირების აღდგენას, რადგან უკრაინასთან ომი და დასავლეთთან დაპირისპირება კიდევ დიდხანს გაგრძელდება.
შემაშფოთებელი სცენარი ისაა, რომ სამშვიდობო ხელშეკრულება არ გაფორმდება მანამ, სანამ აზერბაიჯანი არ მიიღებს იმას, რაც სურს სამხრეთ სომხეთში. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, 2024 წელს სომხეთი დიდი ალბათობით მოექცევა ბაქოსა და მოსკოვის ძლიერი ზეწოლის ქვეშ, რომლებიც შეეცდებიან განახორციელონ ზანგეზურის დერეფნის გეგმა სხვადასხვა მეთოდებით, რაც არც ერევანს და არც დასავლურ ძალებს არ აკმაყოფილებთ.
მესამე საკითხი არის უაღრესად საკამათო საკითხი სომხეთის 43 კილომეტრიან ტერიტორიაზე გრძელი დახურული დერეფნის ან სატრანზიტო გზის გახსნის შესახებ, რომელიც აზერბაიჯანის ძირითად ნაწილს თურქეთის მოსაზღვრე ნახიჩევანის ექსკლავასთან აკავშირებს. აზერბაიჯანი დაინტერესებულია თავისი ტერიტორიის ორი ნაწილის მარშრუტის გაერთიანებით, რომელსაც რაც შეიძლება ნაკლები კონტროლი ექნება სომხეთის მიერ. სომხეთს არ სურს დათმოს თავისი სტრატეგიულად მნიშვნელოვანი სამხრეთ სასაზღვრო ზონის სუვერენიტეტი და უსაფრთხოება.
მეორე პუნქტში არის დასავლეთის ძლიერი სტრატეგიული ინტერესი და მით უმეტეს მესამე, ე.წ. ზანგეზურის დერეფნის საკითხში. უსაფრთხოების თვალსაზრისით, აზერბაიჯანი დაჟინებით მოითხოვს, რომ რუსეთის უშიშროების ფედერალური სამსახურის (FSS) მესაზღვრეებმა სარკინიგზო და საგზაო კავშირები დაიცვან. ისინი ეხება 2020 წლის ნოემბრის სომხურ-აზერბაიჯანულ-რუსულ სამმხრივ განცხადებას ცეცხლის შეწყვეტის შესახებ, სადაც ცალსახად არის აღნიშნული, მიუხედავად იმისა, რომ ამ შეთანხმების დანარჩენი ნაწილი უკვე შევიდა ძალაში. იანვარში რუსეთის საგარეო საქმეთა მინისტრმა სერგეი ლავროვმა გაიმეორა, რომ შეთანხმების ეს ნაწილი უნდა შესრულდეს.
თავის მხრივ, სომხური მხარე ცდილობს თავიდან აიცილოს რუსული გავლენა, მათ შორის საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ იქ განლაგებული მესაზღვრეები. თუ რუსები აზერბაიჯანის დავალებით დარჩნენ, ეს იქნება სერიოზული სტრატეგიული დარტყმა.
სომხეთში არის ვარაუდი, რომ ბაქოსა და მოსკოვს შორის არსებობს შეთანხმება, რაზეც ანკარა დათანხმდა. ამის დამადასტურებელი სულ მცირე ფაქტობრივი მტკიცებულებები არსებობს. რუსებისთვის სატრანზიტო მარშრუტის კონტროლი დიდი წარმატება იქნებოდა. მათ ოფიციალურად გადაეცემათ კონტროლი რკინიგზის მონაკვეთზე, რომელიც რუსეთსა და ირანს სპარსეთის ყურეს აკავშირებს, პირველად ათწლეულების განმავლობაში.
ეს იქნება ჩრდილოეთ-სამხრეთის მთავარი რკინიგზა, რომლითაც რუსეთი შეძლებს ახლო აღმოსავლეთთან კავშირების აღდგენას, რადგან უკრაინასთან ომი და დასავლეთთან დაპირისპირება კიდევ დიდხანს გაგრძელდება.
შემაშფოთებელი სცენარი ისაა, რომ სამშვიდობო ხელშეკრულება არ გაფორმდება მანამ, სანამ აზერბაიჯანი არ მიიღებს იმას, რაც სურს სამხრეთ სომხეთში. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, 2024 წელს სომხეთი დიდი ალბათობით მოექცევა ბაქოსა და მოსკოვის ძლიერ ზეწოლას, რომლებიც შეეცდებიან განახორციელონ ზანგეზურის დერეფნის გეგმა სხვადასხვა მეთოდებით, რაც არც ერევანს და არც დასავლურ ძალებს არ აკმაყოფილებთ.
ამიტომ ლოკალური ძალადობის ინციდენტების, ისეთი როგორიცაა ნერქინ ჰანდის მახლობლად მომხდარი ინციდენტი, მოითხოვს თვალყურს. ასეთ მცირე შეტაკებებს შეუძლია გამოიწვიოს ახალი კონფლიქტი და ფატალური შედეგები მთელი რეგიონისთვის.
