სომხურ ატომურ ელექტროსადგურთან დაკავშირებით თურქული მხარე კვლავ გააქტიურდა

ბოლო 3 ათწლეულის განმავლობაში თურქეთი და აზერბაიჯანი, ხელიდან არ უშვებენ არანაირ შესაძლებლობას, რეგულარულად აცხადებენ საერთაშორისო პლატფორმებიდან და შეხვედრებიდან, რომ სომხეთის ატომური ელექტროსადგური საშიშია და აუცილებელია მისი დახურვა. ამ ორმა თურქულმა სახელმწიფომ წარმატებას ვერ მიაღწია, რადგან ატომური ენერგია ის სფეროა, სადაც ტექნიკური შეფასებები პირველ ადგილზეა. რა თქმა უნდა, ეს არ ნიშნავს, რომ პოლიტიკური შეფასებები გაუფასურებულია, მაგრამ იმ წლებში სომხეთი სხვა სტატუსში იყო, სხვა „ხმით“ და შეძლო თურქული ხმის განეიტრალება, საერთაშორისო პროფესიონალურ-ტექნიკურ შეფასებებთან ერთად ატომური ელექტროსადგურის მიმართ. თურქეთი და აზერბაიჯანი დღესაც არ წყვეტენ პოლიტიკურ განცხადებებს, რომელსაც ახლა ასევე აქვს ეკონომიკური და პოლიტიკური საფუძველი. ანუ თურქეთში შენდება ატომური ელექტროსადგური, მას აქვს ენერგიის ექსპორტის სერიოზული სტრატეგია და, ბუნებრივია, ამ სახელმწიფოსთვის ხელსაყრელია, რომ სომხეთს არ ჰქონდეს ატომური ელექტროსადგური და მომავალში გახდეს ამ მხრივ თურქეთზე დამოკიდებული. ამის შესახებ ვრცელ სტატიას აქვეყნებს armenpress.am-ი.

2000-იან წლებში ევროკავშირი გვირჩევდა ატომური ელექტროსადგურის დახურვას, გამოცდილებამ აჩვენა, რომ როდესაც ჩვენ მტკიცედ დავრჩით გადაწყვეტილებაზე არ დაგვეხურა (დადასტურებული ყველა ტექნიკური და ეკონომიკური პარამეტრით), ჩვენ გამოვედით გამარჯვებული. მით უმეტეს, რომ ექსპერტები ყოველთვის ამბობდნენ, რომ ატომური ელექტროსადგურები უფრო სუფთად მუშაობენ, ვიდრე, ვთქვათ, თბოელექტროსადგურები. ახლა ევროკომისიამ ბირთვული ენერგია ასევე გამოაცხადა “მწვანედ” (მოხსნილი იქნა შესაძლო განმეორებითი პოლიტიკური აკრძალვა). ჩვენ გვრჩება ვიყოთ მტკიცედ და გავაგრძელოთ ბირთვული ენერგეტიკის განვითარება, განვიხილოთ ჩვენი ქვეყნის ენერგეტიკული დამოუკიდებლობისა და უსაფრთხოების კონტექსტში.

იმისათვის, რომ დავრჩეთ მტკიცე, არ უნდა უგულებელვყოთ არც ერთი თურქული განცხადება სომხურ ატომურ ელექტროსადგურთან დაკავშირებით, თუნდაც ეს სულელური იყოს. აზერბაიჯანის პრეზიდენტმა ილჰამ ალიევმა მიიღო რა ატომური ენერგეტიკის საერთაშორისო სააგენტოს ხელმძღვანელი რაფაელ გროსი, განუცხადა, რომ სადგური დიდ ბირთვულ საფრთხეს უქმნის აზერბაიჯანს, თურქეთს, სომხეთს და მთელ რეგიონს, მუშაობს ძველი ტექნოლოგიებით და აქვს სერიოზული ტექნიკური პრობლემები. ” ბუნებრივია, აზერბაიჯანული პრესა არ ახსენებს გროსის ნათქვამს. სამაგიეროდ ჩვენ ვცდილობდით, რომ უცებ ეს აზერბაიჯანული სისულელე ჩვენს საზოგადოებაში არ გავრცელებულიყო. მაგრამ მანამდე მოვიყვანოთ რამდენიმე აუცილებელი ფაქტი.

2010 წლის აპრილი. ერევანში ატომური ენერგეტიკის უსაფრთხოების საბჭოს მე-11 სხდომაა. საბჭოს წევრები არიან სომხეთის, გერმანიის, აშშ-ის, საფრანგეთის, რუსეთის, ავსტრიის, დიდი ბრიტანეთისა და ჩეხეთის წარმომადგენლები. თურქული რიგითი ბილწსიტყვაობის გათვალისწინებით,  ატომური ენერგიის უსაფრთხოების საბჭოს თავმჯდომარეს ადოლფ ბირკჰოფერს (გერმანია) ვთხოვე ესაუბრა ჩვენი ატომური ელექტროსადგურის მდგომარეობაზე.  ამის შესახებ ა.ბირკჰოფერმა ჟურნალისტების თანდასწრებით განაცხადა: „მას შემდეგ, რაც სომხეთის ატომური ელექტროსადგური კვლავ ფუნქციონირებს, უსაფრთხოების მრავალი ღონისძიება იქნა მიღებული. შედეგად, სომხეთის ატომური ელექტროსადგური დღეს სულ სხვაგვარად გამოიყურება. უნდა ითქვას, რომ ის სრულიად შედარებადია მსოფლიოს სხვა მსგავს ატომურ ელექტროსადგურებთან. სომხეთის მენეჯმენტი და ატომური ელექტროსადგურის მომუშავე პერსონალი დიდ ყურადღებას უთმობენ ატომური ელექტროსადგურის მუშაობას, საიმედოობასა და უსაფრთხოებას“.

უსაფრთხოების ზომები დღემდე არ შეწყვეტილა. როგორც უნდა იყოს ატომური ელექტროსადგურების ექსპლუატაციის დროს, უსაფრთხოების დონე რეგულარულად მაღლდება და დიახ, დღეს არც ერთ საერთაშორისო პროფესიულ ორგანიზაციას ან საექსპერტო ჯგუფს ან სადამკვირვებლო მისიას არ უსაუბრია ატომური ელექტროსადგურის საშიშროებაზე, არც რუსული მხარის, არც ევროპული მხარის, რომელსაც ასე ძალიან სურდა აესის დახურვა და არც ამერიკული მხარის მხრივ.

ატომური ელექტროსადგურის წინააღმდეგ ერთ დროს კამპანია დაიწყო ექსპერტმა რიჩარდ რუსომ, რომლის სტატიები ქვეყნდებოდა “Foreign Policy Journal”-ში. რა გაირკვა? რუსო იყო ბაქოს აზერბაიჯანის დიპლომატიური აკადემიის საერთაშორისო ურთიერთობების სპეციალისტი. ანუ ეს დასავლელი ექსპერტი აზერბაიჯანის ხელისუფლებისგან იღებდა ხელფასს. მოკლედ, ამას ჰქვია აზერბაიჯანული გავლენის აგენტი.

ყოველ შემთხვევაში, დავუბრუნდეთ ჩვენს დღეებს. 2022 წლის 4 ოქტომბერს სომხეთის ატომურ ელექტროსადგურს ეწვია ატომური ენერგეტიკის საერთაშორისო სააგენტოს (IAEA) დელეგაცია გენერალური დირექტორის, რაფაელ გროსის ხელმძღვანელობით. დიახ, იგივე გროსი, რომელსაც ალიევმა უთხრა ჩვენი ატომური ელექტროსადგურის სავარაუდო საფრთხის შესახებ. გროსიმ დიდი კმაყოფილებით აღნიშნა, რომ მისი წინა ვიზიტიდან მოყოლებული, სადგურზე მრავალმხრივი მასშტაბური სამუშაოები ჩატარდა, რაც, რა თქმა უნდა, იქნება სადგურის მომავალი უსაფრთხო და საიმედო მუშაობის გარანტი. „დღეს მქონდა შესაძლებლობა საკუთარი თვალით მენახა ის უზარმაზარი სამუშაო, რომელიც გაწეული იყო მეწამორის ატომურ ელექტროსადგურზე და დავრწმუნდი, რომ თქვენ ნამდვილად იმსახურებთ ატომური ენერგეტიკის საერთაშორისო სააგენტოს მხარდაჭერას. განაგრძეთ მუშაობა იმავე სულისკვეთებით და ჩვენ, თავის მხრივ, ყველაფერს გავაკეთებთ თქვენი მხარდაჭერისთვის“, – დაასკვნა ატომური ენერგეტიკის საერთაშორისო სააგენტოს ხელმძღვანელმა.

მანამდე, იმავე წლის 27-29 სექტემბერს, სომხეთის დელეგაციამ მონაწილეობა მიიღო ვენაში გამართულ IAEA-ს გენერალური კონფერენციის 66-ე სესიაში. ამ სესიის ფარგლებში სომხეთის დელეგაცია შეხვდა აშშ-ს წარმომადგენლებს, რომლებიც პასუხისმგებელნი არიან ატომური ტექნოლოგიების მშვიდობიან და უსაფრთხო გამოყენებაზე. შეხვედრა ეფექტური იყო. 2022 წელს 21-25 თებერვალს სომხეთის ატომურ ელექტროსადგურში გაიმართა IAEA-ს საექსპერტო მისია თემაზე „ბირთვული ფიზიკური უსაფრთხოების (NPS) კულტურის თვითშეფასება“. მისიის მიზანი იყო სადგურზე ჩატარებული ფიზიკური უსაფრთხოების კულტურის თვითშეფასების შედეგების გაცნობა. შედეგების მიხედვით, 25 თებერვალს გამართულ დასკვნით შეხვედრაზე IAEA -ის ექსპერტებმა მაღალი შეფასება მისცეს ატომური სადგურის ხელმძღვანელობის  მიერ გაწეულ მუშაობას.

IAEA -ის წარმომადგენლები  2019 წლის  ოქტომბერშიც იმყოფებოდნენ  სომხეთში.  2012-2018 წ.წ. ატომური ელექტროსადგურის ექსპლუატაციის ვადის გახანგრძლივებისთვის ტექნიკური თანამშრომლობის პროგრამების შეფასების მიზნით, 29 ოქტომბერს,  ატომური ელექტროსადგურის შიდა კონტროლის სამსახურის წარმომადგენლები ეწვივნენ სომხეთს.   მისიაში შედიოდნენ სპეციალისტები დიდი ბრიტანეთიდან და გერმანიიდან.  2019 წლის  ივნისში IAEA-ს გუნდმა გაავრცელა შეტყობინება, რომ „სომხეთმა პროგრესს მიაღწია ბირთვული და რადიაციული უსაფრთხოების სფეროში ნორმატიული ბაზის გაძლიერების საქმეში“.

ამის შესახებ ნათქვამია ატომური ენერგიის საერთაშორისო სააგენტოს გზავნილში, რომელიც აჯამებს გუნდის შვიდდღიანი მისიის შედეგებს. უფრო მეტიც, სომხური ატომური ელექტროსადგური ყოველთვის იყო და იქნება ღია საერთაშორისო თანამშრომლობისთვის. მისია სომხეთის მთავრობის მოთხოვნით განხორციელდა და ორგანიზებული იყო სომხეთის  ბირთვული მარეგულირებელი სააგენტოს (ANRA) მიერ. ჯგუფმა აღნიშნა, რომ სომხეთმა 2015 წლიდან მიაღწია პროგრესს დახარჯული საწვავის და რადიოაქტიური ნარჩენების მართვის სტრატეგიის მიღებით და საგანგებო სიტუაციებზე მზადყოფნისა და რეაგირების ინსპექტირების გაძლიერებით.

2019 წელი მაისში IAEA კვლავ ჩამოვიდა სომხეთში. მაშინ დირექტორი არა გროსი, არამედ იუკია ამანო იყო, რომელიც მეორედ სტუმრობდა საეს-ს, პირველად ის 2012 წელს იყო. მას შემდეგ ქარხანაში დიდი სამუშაოები ჩატარდა, რომელიც მიზნად ისახავს როგორც უსაფრთხოების გაზრდას, ასევე ატომური ელექტროსადგურის ექსპლუატაციის ვადის გახანგრძლივებასაც. სხვათა შორის, რადგან IAEA არ ეწინააღმდეგებოდა და “პრობლემას ვერ  ხედავდა” სომხეთში  ახალი ატომური ელექტროსადგურის აშენებაში (ამაზე ვისაუბრეთ – ა. მ.), ამანომ წამოაყენა კითხვა ახალი სადგურის მშენებლობისთვის ადგილის არჩევასთან დაკავშირებით. IAEA-ის გენერალურმა დირექტორმა სომხეთიდან წასვლის წინ კმაყოფილება გამოთქვა. ჩვენ, რა თქმა უნდა, შეგვიძლია გავაგრძელოთ ჩამოთვლა და 1995 წელს ატომური ელექტროსადგურის მე-2 ბლოკის განახლებამდეც კი „დავიდეთ“.  ამის შემდეგ დღემდე ატომური ელექტროსადგური მუშაობს საერთაშორისო სპეციალიზებულ მიმართულებებთან.

დავუბრუნდეთ ალიევ-გროსის შეხვედრას. გროსის პასუხი ალიევის გამოსვლაზე მოკლეა (აზერბაიჯანელ ჟურნალისტებთან საუბარში). „იქ (სომხეთში, – ა.მ.) არის IAEA-ს მისია, ჩვენ განვიხილავთ უსაფრთხოების სტანდარტების უზრუნველყოფის საკითხებს სომეხ პარტნიორებთან კონტაქტში.

IAEA  სპეციალიზებული სტრუქტურაა და ის ამაზე მეტს ვერც იტყოდა.  ვეცდებით პასუხი გავცეთ თურქული მხარის პროფესიულ და პოლიტიკურ გაუნათლებლობას. უპირველეს ყოვლისა, როდესაც ანკარა და მისი ინსტრუმენტი ბაქო საუბრობენ ატომური ელექტროსადგურის სახიფათოობაზე, ეს ნიშნავს, რომ ისინი ეჭვქვეშ აყენებენ ყველა პროფესიულ-ტექნიკურ ანგარიშს და ანგარიშების მხარეებს ამ სამი ათწლეულის განმავლობაში. მაშინ, თუ სომხური ატომური ელექტროსადგური საშიშია რეგიონისთვის, რატომ იმუქრებოდა თურქული მხარე 2020 წელს ატომური ელექტროსადგურზე თავდასხმით? ამ შემთხვევაში რეგიონს საფრთხე არ დაემუქრება?

შეგახსენებთ, რომ ჯერ კიდევ 2020 წლის ივლისში აზერბაიჯანის თავდაცვის სამინისტროს წარმომადგენელი სულელური შორსმჭვრეტელობით გამოირჩეოდა, როცა გვემუქრებოდა,  რომ აზერბაიჯანი ატომურ ელექტროსადგურზე სარაკეტო თავდასხმას მოახდენდა. „სომხურმა მხარემ არ უნდა დაივიწყოს, რომ აზერბაიჯანის არმიის არსენალში ყველაზე თანამედროვე სარაკეტო სისტემები იძლევა საშუალებას, მაღალი სიზუსტით დაარტყას მეწამორის ატომურ ელექტროსადგურს, რაც სომხეთისთვის დიდ კატასტროფას შექმნის“, – განაცხადა აზერბაიჯანის თავდაცვის სამინისტროს პრეს სამსახურის ხელმძღვანელმა ვაგიფ დარგიახლიმ.  ანუ თურქული ლოგიკით, თუ განხორციელდება სარაკეტო შეტევა, კატასტროფა მხოლოდ სომხეთისთვისაა, მაგრამ თუ ატომური ელექტროსადგური ნორმალურად მუშაობს, საფრთხე მთელი რეგიონისთვისაა.

სხვათა შორის, მაშინ გროსს აზერბაიჯანული განცხადების შესახებ  აცნობეს. სომხურმა მხარემ გამოთქვა შეშფოთება აზერბაიჯანის თავდაცვის სამინისტროს მიერ მეწამორის ატომურ ელექტროსადგურზე სარაკეტო თავდასხმის საფრთხის გამო და აღნიშნა, რომ ასეთი განცხადებები უბრალოდ არღვევს საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართლის ყველა ნორმას და სერიოზული გამოწვევაა არა მარტო სომხეთისთვის, არამედ მთელი რეგიონის უსაფრთხოებისა და სტაბილურობისთვის. სომხურმა მხარემ ხაზგასმით აღნიშნა, რომ აზერბაიჯანის გასაკიცხი განცხადება ატომური ელექტროსადგურის დამიზნებასთან დაკავშირებით სხვა არაფერია, თუ არა სახელმწიფო ტერორიზმის ღია გამოვლინება.

ჩვენი მხრიდან კი დავამატებთ,  რომ ტერორიზმის აშკარა გამოვლინებაა აგრეთვე თურქული მხარის მიერ  სომხეთის ატომური ელექტროსადგურის შესახებ საერთაშორისო თანამეგობრობისთვის მცდარი ინფორმაციის მიწოდება, რადგან ის ერთ მიზანს ემსახურება: დაუკარგოს სომხეთს ატომური ენერგეტიკის განვითარებისა და ენერგეტიკული უსაფრთხოების პერსპექტივა. ამიტომ სომხურმა მხარემ არ უნდა უგულებელყოს თურქული მხარის არც ერთი განცხადება ამ კუთხით, იქნება ეს სისულელე, ცილისწამება თუ ჭორი.

ავტორი : არმენუჰი  მელქონიან