ANKA. სომეხი ხალხის ცხოვრებაში მრავალი ომის შემდეგ დაარსდა სომხეთის პირველი რესპუბლიკა, სახელმწიფოებრიობის საფუძვლების სრული არარსებობით, მაგრამ აუცილებელი იყო ადგილი მოეპოვებინა მსოფლიოს დანაწევრებულ რუქაზე.
1918 წლის 28 მაისს, სარდარაპატის, ბაშ-აპარანის, ღარაკილისის მაისის გმირული ბრძოლების შემდეგ, იშვა სომხეთის პირველი რესპუბლიკა. სომეხმა ხალხმა 543 წლის შემდეგ შეძლო სახელმწიფოებრიობის აღდგენა. 28 მაისს, თბილისის სომეხთა ეროვნულმა საბჭომ მიიღო დეკლარაცია, რომელშიც ნათქვამია:
”ამიერკავკასიის პოლიტიკური მთლიანობის გადაჭრით და საქართველოსა და აზერბაიჯანის დამოუკიდებლობის გამოცხადებით შექმნილ ახალ ვითარებასთან დაკავშირებით, სომხეთის ეროვნული საბჭო თავის თავს აცხადებს სომხური მაზრების უზენაეს და ერთადერთ მთავრობად”.
ივნისის დასაწყისში გამოქვეყნდა ასეთი შეტყობინება:
”28 მაისს, სომხეთის ეროვნულმა საბჭომ, სომეხი ხალხის მიერ მისთვის მინიჭებული უფლებების საფუძველზე, გადაწყვიტა სომხური სახელმწიფოს დამოუკიდებლობის გამოცხადება და დაარსდა სომხეთის დემოკრატიული რესპუბლიკა.
რესპუბლიკა, რომელიც დაარსდა სომეხი ხალხისთვის რთულ პერიოდში. ათასობით მიგრანტი და შიმშილი. 1918 წლის 24 ივლისს გამოქვეყნდა სომხეთის პირველი რესპუბლიკის პირველი მთავრობის შემადგენლობა. პრემიერ-მინისტრი ჰოვჰანნეს ქაჯაზნუნი, საგარეო საქმეთა მინისტრი ალექსანდრე ხატისიანი, შინაგან საქმეთა მინისტრი არამ მანუკიანი, სამხედრო მინისტრი გენერალი ჰოვჰანნეს ჰახვერდიანი. სომხეთის ეროვნული დროშა მიიღეს სამ ფერში: წითელი, ლურჯი და ნარინჯისფერი. დამოუკიდებლობის დღეს, 28 მაისს, მთავრობამ, ალექსანდრე ხატისიანის ხელმძღვანელობით, სომხეთი გამოაცხადა დამოუკიდებელ და გაერთიანებულ რესპუბლიკად.
1919 წლის ივნისში ჩატარდა არჩევნები 366 ათასი ამომრჩევლისა და 7 პარტიის მონაწილეობით. არჩეული პარლამენტის 80 წევრიდან 72 იყო დაშნაკი. მაგრამ ისტორიამ კიდევ სხვა განსაცდელები მოუმზადა ჩვენს ხალხს. 1920 წლის მაისში წითელი არმია სომხეთის შეიარაღებული ძალების წინააღმდეგობის გარეშე შევიდა ყარაბაღში, ივნისში – ზანგზურში, აგვისტოში კი – ნახჭევანში.
10 აგვისტოს, თბილისში ხელი მოეწერა სომხურ-რუსულ შეთანხმებას, რომლის თანახმად, სომხეთი იწონებდა ამ მაზრების, ვითომ სომხეთ-აზერბაიჯანის სადავო ტერიტორიების, რუსეთის ძალების მიერ დროებით დაპყრობას. ზუსტად ათი დღის შემდეგ, პარიზის გარეუბან სევრში ხელი მოეწერა სამშვიდობო ხელშეკრულებას პირველ მსოფლიო ომში გამარჯვებულ ქვეყნებს და სულთანური თურქეთის წარმომადგენლებს შორის. ამით, სომხეთი თურქეთის მხრივ აღიარებული იყო, როგორც თავისუფალი და დამოუკიდებელი სახელმწიფო.
მაგრამ, მოგვიანებით, 24 აგვისტოს, მოსკოვში ხელი მოეწერა რუსეთ-თურქეთის შეთანხმებას, რომლითაც რუსეთი აღიარებდა თურქეთის ტერიტორიულ მთლიანობას, მათ შორის ქალაქებს -ყარსს, არდაჰანს და ბათუმს. ფაქტობრივად, ეს შეთანხმება სომხეთის წინააღმდეგი იყო. 1920 წლის 28 სექტემბერს ქემალისტური არმია, ქიაზიმ კარაბექირის მეთაურობით, ომის გამოუცხადებლად თავს დაესხა სომხეთს. სომხეთის მთავრობამ ქვეყანაში გამოაცხადა საომარი მდგომარეობა. ყველა პარტია, გარდა ბოლშევიკისა, გამოვიდა სამშობლოს დაცვის მოწოდებით.
29 სექტემბერს თურქებმა დაიპყრეს სარიღამიში, შემდეგ კი კაღზვანი. სომეხთა არმიამ თოვმას ნაზარბეკიანის მეთაურობით ყარსის გარეუბანში დაიპყრო პოზიციები, მაგრამ 30 ოქტომბერს მტერმა წინააღმდეგობის გარეშეც დაიპყრო ყარსის ციხეც. დაახლოებით 3000 სომეხი ჯარისკაცი და 120 ოფიცერი ტყვედ აიყვანეს.
7 ნოემბერს ასევე დაეცა ალექსანდროპოლი. ხოლო უკვე 18 ნოემბერს სომხური მხარე იძულებული გახდა დათანხმებოდა თურქების მიერ შეთავაზებულ ცეცხლის შეწყვეტას. 1920 წლის 24 ნოემბერს შეიქმნა ახალი მთავრობა, რომელსაც ხელმძღვანელობდა სიმონ ვრაციანი.
29 ნოემბერს, სომხეთის სამხედრო რევოლუციური კომიტეტი, მე -11 წითელი არმიის დახმარებით, აზერბაიჯანიდან იჯევანში შემოვიდა და ქვეყანაში საბჭოთა მმართველობა გამოაცხადა. სომხეთის პირველმა რესპუბლიკამ იარსება ორი წლის განმავლობაში, სომხეთი გასაბჭოვდა, მაგრამ დროებით… 1991 წლის 21 სექტემბერს სომეხ ხალხს დანაკარგი უნდა აღედგინა.
