მთიანი ყარაბაღის კონფლიქტის ამჟამინდელი ფორმატით, ესე იგი რეგიონალური პროცესებიდან მოწყვეტით, მისი მიზეზებისა და შესაძლებელი შედეგების შესწავლის გარეშე გადაჭრა შეუძლებელია, ყველა მცდელობა განწირულია მარცხისათვის, რადგან მთიანი ყარაბაღის პრობლემა არ წამოჭრილა 1991 წელს და არც 1988 წელს, ამის შესახებ წერს Regnum-ის სტატიაში ყოფილი დეპუტატი არა ნრანიანი.
ბაქოს მხარდასაჭერად მზადყოფნის და სომხეთთან ურთიერთობის მხოლოდ მთიანი ყარაბაღის საკითხის მოგვარების შესახებ, არ არის მხოლოდ შიდა აუდიტორიაზე ზეწოლის ან ჩვეულებრივი სამხედრო-ბირთვული რიტორიკის გამოყენების მცდელობა. ამ ალიანსის ყველა ნაბიჯი და მოქმედება ღიაა, ხოლო გეგმები გულწრფელია, ეს არ არის რეგიონალური კონფლიქტი, როგორც ეს ერთი შეხედვით ჩანს.
სინამდვილეში, როგორც ასეთი, არ არსებობს ცალკე ყარაბაღის საკითხი ყარაბაღის საკითხი არის დიდი სომხური საკითხის ნაწილი, სომეხი ხალხის უფლება, იცხოვრონ თავიანთ ისტორიულ სამშობლოში. ეს უფლება მრავალი წლის განმავლობაში სადავო გახადა ახლად მოსულმა თურქულმა ეთნიკურმა ჯგუფმა. რომელიც ყოველ მოსახერხებელ საერთაშორისო ვითარებაში კიდევ ერთ ნაბიჯს დგამს წინ მისი მიზნების განხორციელებისათვის და ყველაფერი, რაც მათ გააკეთეს რეგიონში, მიზნად ისახავს სომხეთის მთიანეთის გასუფთავებას სომხებისაგან: მე -19 საუკუნის ბოლოს ხოცვა-ჟლეტა, 1915 წლის ოსმალეთის იმპერიის სომეხთა გენოციდი, დასავლეთ სომხეთისა და აღმოსავლეთ სომხეთის თურქული ოკუპაცია, ასი წლის წინ აზერბაიჯანის გამოჩენა რუკაზე და 1921 წელს ნახჭევანის და ყარაბაღის სომხებით დასახლებული რეგიონების გადაცემა მეტყველებს ამ ავტონომიებში ეთნიკურ წმენდასა და დემოგრაფიულ ცვლილებებზე…
ყარაბაღის საკითხი პატარა, მაგრამ გადამწყვეტი ფაქტორია მთელი რეგიონისთვის, სადაც აზერბაიჯანი მხოლოდ ტაქტიკური ფიგურაა თურქეთის სტრატეგიაში.
სომხეთის გრძელვადიანი მშვიდობა, პოლიტიკური, ეკონომიკური და კულტურული კეთილდღეობა და განვითარება ანკარაში განიხილება, როგორც თურქეთის ექსპანსიონისტური პოლიტიკის რეალური საფრთხე, რომელზეც ისე, როგორც დამოკლეს მახვილი აღმართულია სომეხთა გენოციდის აღიარების, მათი უფლებების აღდგენისა და მორალური, მატერიალური და ტერიტორიული კომპენსაციის საკითხი. ამიტომაც თურქეთისთვის არსებობს მხოლოდ ერთი ალტერნატივა – სომხეთის სრული დასუსტება და პრაქტიკული განადგურება.
სომხეთი, თავის მხრივ, აცნობიერებს, რომ ყარაბაღის დაკარგვის შემდეგ ქვეყნის არსებობას საფრთხე ემუქრება, რადგან თურქეთი ღიად აცხადებს აზერბაიჯანთან გაერთიანების და ჩრდილოეთით და აღმოსავლეთით კარიბჭეების გახსნის სურვილს. სომხეთი ვერ იცხოვრებს მშვიდობიანად, სანამ თურქეთ-აზერბაიჯანული ტანდემიდან ფიზიკური განადგურების საფრთხეს მოელის. თურქეთისა და სომხეთის ურთიერთობები ვერ იქნება კეთილმეზობლური, სანამ თურქეთი არ აღიარებს სომეხთა გენოციდს და უარს იტყვის მის ანტი-სომხურ პოლიტიკაზე.
რა თქმა უნდა, ყველასთვის და პირველ რიგში, ბაქოსთვის, საუკეთესო და პრაქტიკული გამოსავალი იქნება აზერბაიჯანის მილიტარიზაციაზე უარის თქმა, ანტი-სომხური პროპაგანდაზე უარის თქმა, სომხეთთან თანამშრომლობაზე მზადყოფნა და მისი დასავლეთის საზღვრების დემარკაციის მოთხოვნა. აზერბაიჯანის ამჟამინდელი რეჟიმის ლაპარაკი საკითხის ასეთი გადაწყვეტის ირგვლივ, რიტორიკულია … და ანკარაც მათ ამის საშუალებას არ მისცემს.
თურქეთი და აზერბაიჯანი ღიად თამაშობენ. თურქეთის მადა დიდი ხანია გასცილდა ყოფილი საბჭოთა კავშირის საზღვრებს. თურქეთი დიდ გავლენას ახდენს ყოფილი კავშირის თურქულენოვან ქვეყნების პოლიტიკურ, სამხედრო და ბიზნეს ელიტებზე, რომელთა ქცევა მნიშვნელოვნად შეიცვალა ბოლო ორი ათწლეულის განმავლობაში. მრავალი თურქულენოვანი სახელმწიფო თავის პოლიტიკას აწარმოებს ანკარის მსგავსად, რომელიც გარდაუვლად მოაქცევს ამ მშვიდობიან სახელმწიფოებს თურქეთის აგრესიული ექსპანსიონისტული პან-თურქული პოლიტიკისაკენ, მათი ეთნიკური ექსპლუატაციით და “უფროსი” ძმის ჰეგემონიით.
დროა, რომ სომხეთმა მკაფიოდ ჩამოაყალიბოს თავისი ეროვნული საგარეო პოლიტიკა და განაცხადი წარუდგინოს საერთაშორისო პარტნიორებს. სომხური საკითხის მოგვარება და სამშობლოს მიმართ უფლებების აღდგენა ყოველთვის იყო და არის და იქნება სომეხი ხალხის მთავარი იდეოლოგია და პრობლემა მთელს მსოფლიოში. მხოლოდ სომხეთის უფლებებისა და ტერიტორიული მთლიანობის აღდგენამ შეიძლება უზრუნველყოს სომეხი ხალხის ხანგრძლივი მშვიდობა, განვითარება და უსაფრთხოება.
თურქეთი მუდმივად გამოდის და პირობებს აყენებს სომხეთ-თურქეთის ურთიერთობის ნორმალიზებისათვის, არ აფასებს სომხეთის კონსტრუქციულ პოზიციას. მოვიდა დრო ყველაფერი თავის ადგილზე დაბრუნდეს. სომხეთმა უნდა დააყენოს თურქეთის წინაშე ურთიერთობის პირობები და პრინციპები, რომლებიც უნდა შეიცავდეს, მაგრამ არ უნდა შემოიფარგლოს მხოლოდ სომეხთა გენოციდის აღიარების მოთხოვნით, გარდა ამისა აღნიშნული უნდა იყოს ისეთი პირობები, როგორებიც არიან: სომეხი ხალხის ცხოვრების უფლება მის ისტორიულ სამშობლოში, მშვიდობისა და კეთილმეზობლობის პროპაგანდა, ეროვნული უმცირესობების უფლებების პატივისცემა, სატრანსპორტო კომუნიკაციების გახსნა და სხვა მოთხოვნები.
დამოუკიდებლობის წლებში სომხებმა დაამტკიცეს, რომ ისინი სანდო და საკვანძო ფაქტორს წარმოადგენენ რეგიონალური უსაფრთხოებისა და სტაბილურობის უზრუნველსაყოფად. სომხეთმა ასევე უნდა განაცხადოს მზადყოფნა, აუცილებლობის შემთხვევაში უზრუნველყოს რეგიონალური ნავთობისა და გაზის სატრანსპორტო ინფრასტრუქტურის უსაფრთხოება.
თურქეთის ექსპანსიონისტური და პანთურქული მისწრაფებები მას მხოლოდ ერთი შეხედვით აძლევს ინიციატივას და პრიორიტეტს. სინამდვილეში, მისმა პოლიტიკამ შეიძლება დააჩქაროს ეს პროცესი. მიუხედავად უზარმაზარი მატერიალური, ადამიანური და სამხედრო რესურსებისა, არც თურქეთს და არც აზერბაიჯანს არ აქვთ კონფლიქტის სამხედრო გადაწყვეტის საშუალება.
დიახ, მათ შეუძლიათ მოკლან შეუიარაღებელი მშვიდობიანი მოქალაქეები, განახორციელონ ეთნიკური წმენდა, განახორციელონ სასაზღვრო შეტაკებები ან ნაჯახით თავი წაჭრან მძინარე ადამიანს, მაგრამ ასი წლის წინაც კი, სომხეთი, ლტოლვილებით, ეპიდემიით, სიღარიბით და შიმშილით სავსე, ცუდად შეიარაღებული, წარმატებით იბრძოდა რამდენიმე ფრონტზე და შეძლო დამოუკიდებელი სახელმწიფოს შენარჩუნება. დღეს, თავისი პრობლემებითა და ნაკლოვანებებით, სომხური სახელმწიფო, სომეხი ხალხი სომხეთსა და დიასპორაში, მორალური, ფსიქოლოგიური და სამხედრო-ორგანიზაციული თვალსაზრისით (და არა მხოლოდ), მზად არის განახორციელოს ახალი მასშტაბური პროექტი ისტორიული სამართლიანობის აღსადგენად. მიზანდასახული, ამბიციური და განათლებული ეროვნული პოლიტიკური ელიტის მეთაურობით ქვეყანასა და ხალხს ძალუძთ ახალი ამოცანების გადაჭრა.
სომხეთმა ინტენსიურად უნდა იმუშაოს საქართველოსთან. ვითარების აბსურდულობა მდგომარეობს იმაში, რომ სომხეთი ერთადერთი ქვეყანაა, რომელსაც გულწრფელად აინტერესებს ძლიერი, სუვერენული საქართველო, თურქული უღლისგან თავისუფალი. სინამდვილეში, საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ ანტი-სომხური განწყობა კვლავ იქნა შეტანილი ქართულ საზოგადოებაში უცხო ძალების მიერ. კმაყოფილებით უნდა აღინიშნოს, რომ საქართველოსა და სომხეთის ლიდერები ყოველთვის ატარებდნენ დაბალანსებულ პოლიტიკას, მაგრამ თანამშრომლობა უნდა იყოს უფრო მჭიდრო, უფრო სრულყოფილი, ღია და მართლაც ძმური.
ძალიან შესაძლებელია გაიზარდოს დიალოგის ინტენსივობა და სიღრმე ირანის ისლამურ რესპუბლიკასთან, აქტიური დიალოგი დაიწყოს ჩინეთის სახალხო რესპუბლიკასთან.
უპირველეს ყოვლისა, რუსეთის ფედერაციასთან ურთიერთობები ურთიერთპატივისცემის, გულწრფელობის, ნდობისა და თანამშრომლობის ახალ დონეზე უნდა იქნას აყვანილი. ურთიერთბრალდება და უკმაყოფილება, ხშირად ხელოვნურად აღძრული ან პროვოცირებული, ამ საკითხში ვერ დაგვეხმარება. იმის გამოთვლა, თუ ვინ ვის სჭირდება უფრო მეტად, ან ვის ვისი „ვალი“ აწევს, არის სომხეთ-რუსეთის ურთიერთობების ცალმხრივი და პრიმიტიული აღქმა, სადაც არ ჩანს სტრატეგიული მოკავშირე. ორივე მხარეს ერთმანეთი სჭირდება, რადგან საგარეო პოლიტიკა, განსაკუთრებით სტრატეგიული პარტნიორობა, არ არის ცალმხრივი პროცესი.
საბედნიეროდ, ქვეყნების მთავრობებს არასოდეს ჰქონიათ ასეთი რიტორიკა, ურთიერთნდობის დონე ყოველთვის მაღალი იყო. ამავე დროს, ერთობლივი გლობალური პროექტების განხორციელება ახალ გამოწვევებს ქმნის ამ ურთიერთობებში.
სომხეთი და რუსეთი სტრატეგიული პარტნიორები არიან, თითოეული მათგანი მისი მოკავშირის უსაფრთხოების სისტემის ნაწილია, რომლებიც ერთად მუშაობენ განვითარების, ინტეგრაციის, სტაბილურობისა და უსაფრთხოების შესაქმნელად. მაგრამ ახალი კონფიგურაციის საჭიროება რეგიონში იზრდება და ის მოითხოვს მუდმივ, ყოველდღიურ და ოპერატიულ მუშაობას ყველა მიმართულებით. იმის გამო, რომ რაც არ უნდა მოხდეს ახალი რეგიონალური კონფიგურაცია და გავლენის სფეროების ახალი გადანაწილება, სტაბილურობა და პროგნოზირება, ყველაზე მნიშვნელოვანია და არსებული მდგომარეობის შენარჩუნება მათ ვერ უზრუნველყოფს. რეგიონალური საკითხების ყოვლისმომცველი გადაწყვეტა შეუძლია საერთაშორისო კონფერენციას, რომელიც უზრუნველყოს გრძელვადიან მშვიდობასაც. თურქეთი, თავისი აგრესიული პოლიტიკითა და მმართველი რეჟიმით, აზერბაიჯანი ქსენოფობიითა და სიძულვილით, არა თუ უზრუნველყოფს მშვიდობას, არამედ საფრთხეს უქმნის რეგიონალურ უსაფრთხოებას და საერთაშორისო სტაბილურობას. მხოლოდ ნიურნბერგის ახალი სასამართლო პროცესი “უშველის” ამ დამანგრეველ ტანდემს.
ახლა ყველა ლაპარაკობს იმაზე, რომ აია სოფია სტამბოლში მეჩეთად გადაკეთდა. ზოგისთვის ეს თურქეთის შიდა საქმეა, ზოგისთვის ეს სინანულის საბაბია, ზოგისთვის ეს არის პროვოკაცია. სინამდვილეში, ეს შესანიშნავი შესაძლებლობაა კიდევ ერთხელ გავიხსენოთ ეს ამბავი, რათა მომავალში უფრო ჭკვიანური გადაწყვეტილებები მივიღოთ. ყველამ უნდა იფიქროს ამის შესახებ: სომხებმა, ქართველებმა, ბერძნებმა, ევროპელებმა, რუსებმა … უნდა გვახსოვდეს, რომ ბიზანტიის არაშორსმხედველი პოლიტიკის გამო, ბიზანტიის იმპერიის აღმოსავლეთით პატარა სახელმწიფოები დასუსტდნენ და პრაქტიკულად გაუჩინარდნენ, რამაც გზა გაუხსნა ოსმალებს დასავლეთისაკენ.
გაიხსენეთ ჯვაროსანთა მიერ კონსტანტინოპოლის ძარცვა, ევროპის გულგრილობა მეჰმედ დამპყრობელის მიერ ქალაქის ალყის დროს, თურქეთის ალყა ვენაში და ომები ხმელთაშუაზღვისპირეთში, რუსეთ-თურქეთის ომები, მე –20 საუკუნეში ორი მსოფლიო ომი… ბევრი რამის გახსენება შეიძლება. ის კია არა ბოლო წლების მოვლენებიც კი სულ მარტივად იქნა დავიწყებული და ისტორიის გადახედვა ხდება პოლიტიკური კონიუნქტურის სასარგებლოდ …
აია სოფიას ტაძარს გამოსავალი აქვს. კონსტანტინოპოლი უნდა იქცეს ჭეშმარიტად მულტიკულტურულ ცივილიზაციად, საერთაშორისო პროტექტორატის მქონე ქალაქ-სახელმწიფოდ, რომელსაც განაგებენ ბერძნები, სომხები და თურქები. ზუსტად 100 წლის წინათ ეს ასე იყო გამიზნული 1920 წლის 10 აგვისტოს სევრის ხელშეკრულებით.
